HỆ THỐNG DI TÍCH DI CHỈ VĂN HÓA BẮC SƠN Ở LẠNG SƠN

Thưa bà con, cách đây hơn một thập kỷ, y có được huyện Bắc Sơn và Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Lạng Sơn mời dự hội thảo khoa học nhân dịp kỷ niệm 60 năm Khởi nghĩa Bắc Sơn 27/9/1940 - 27/9/2000. Đã mười năm có lẻ, vật đổi sao dời nhưng cái gì đã là lịch sử thì vẫn còn nguyên giá trị.
y mời bà con đọc lại:

Bắc Sơn là một huyện nằm ở phía Tây Nam tỉnh Lạng Sơn, phía Tây giáp huyện Võ Nhai, Thái Nguyên, phía Nam giáp Hữu Lũng, Bắc giáp Bình Gia và đông giáp Văn Quan. Bắc Sơn có địa hình dốc nghiêng về phía Tây Nam và nằm trong vòng cung núi đá vôi Bắc Sơn – Ngân Sơn chạy từ Cao Bằng qua Lạng Sơn. Lạng  Sơn cùng với  Cao Bằng là hai tỉnh có nhiều núi đá vôi nhất trong khu vực Việt Bắc. Về mặt hóa học thì thành phần chủ yếu của đá vôi là các bon nát can xi (CaCO₂ ). Các bon nát khi tác dụng với a xít thì bị a xít ăn mòn. Khi đá vôi gặp nước mưa là nước có tính chất a xít nhẹ nên đá vôi bị hòa tan nhưng quá trình này xảy ra rất chậm vì thế trải qua hàng chục triệu năm, nước mưa chảy thấm vào các kẽ nứt của núi đá vôi đã tạo thành những hang động rộng và những đường hầm ngoắt ngoéo có nước chảy trong đó. Chính vì nguyên nhân trên mà sơn khối đá vôi Bắc Sơn – Ngân Sơn chạy qua tỉnh Lạng Sơn thuộc các huyện Bắc Sơn, Bình Gia, Văn Quan, Chi Lăng, Hữu Lũng ước chừng 1500km2 có vô số các hang động, mái đá tạo thành nhiều danh thắng tuyệt đẹp và là chỗ trú ngụ sinh sống rất tốt của người tiền sử trên đất Lạng Sơn. Có những di chỉ như hang Thẩm Khuyên, Thẩm Hai (xã Tân Văn, huyện Bình Gia) có niên đại cách ngày nay tới 475.000 năm.

"Nói có sách...

Văn hóa Bắc Sơn là nền văn hóa muộn hơn văn hóa Hòa Bình rất tiêu biểu và có vị trí quan trọng trong thời đại đồ đá ở Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Nền văn hóa này được các nhà khảo cổ học biết đến và đặt tên từ đầu thế kỷ  XX – địa danh một huyện ở phía Tây Nam của tỉnh Lạng Sơn: Bắc Sơn.

Văn hóa Bắc Sơn được biết đến lần đầu tiên ở Lạng Sơn do nhà địa chất học người Pháp H.Mansuy phát hiện và khai quật từ năm 1906 và công bố năm 1909 ở hang Thẩm Khoách gần phố Bình Gia. Đến những năm 1922 – 1923 H.Mansuy lại tiếp tục khai quật  ở một số di chỉ khác như hang Kéo Phầy, Đồng Thuộc và khai quật lại hang phố Bình Gia.

Sau đợt khai quật này M. Colani lại tiếp tục có phát hiện và tiến hành khai quật lại nhiều di chỉ khác ở Bắc Sơn, Bình Gia, Hữu Lũng, Chi Lăng… Dựa vào các kết quả đã thu được với những kết quả thám sát và nghiên cứu của cộng sự M.Colani, H. Mansuy đã nghiên cứu và công bố một loạt các địa điểm phát hiện di tích văn hóa Bắc Sơn năm 1925 và nhận định rằng văn hóa Bắc Sơn thuộc về sơ kỳ thời đại đồ đá mới có niên đại cách ngày nay 8.000 đến 10.000 năm. Di chỉ văn hóa Bắc Sơn phân bố ở khu vực Đông Bắc với mật độ khá dày tại các tỉnh Lạng Sơn, Bắc Giang, Thái Nguyên và cả Hà Giang, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An v.v…Cuộc khai quật mới đây của Viện Khảo cổ học (Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn Quốc gia) năm 1999 tại di chỉ Đán Cúm (Hà Giang) cũng đã tìm thấy những công cụ có dấu vết mài của nền văn hóa Bắc Sơn đó là “Dấu Bắc Sơn”.

Những nghiên cứu và công bố tư liệu của các nhà khảo cổ học “nghiệp dư” H.Mansuy và M.Colani (Họ vốn là các nhà địa chất học) không tránh khỏi các sai lầm về học thuật, tuy nhiên sau này đã được các nhà khảo cổ học Việt Nam tiếp tục nghiên cứu, bổ sung hoàn chỉnh. Liên tục trong những năm 1961, 1963, 1967, 1968, 1984, 1996, 1997 Viện Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, trường Đại học Tổng hợp, Viện Khảo cổ học, Bảo tàng tổng hợp Lạng Sơn đã tiến hành nhiều đợt khảo sát quan trọng về văn hóa Bắc Sơn đặc biệt là cuộc khai quật di chỉ Hang Dơi xã Vũ Lễ, huyện Bắc Sơn năm 1984 đã thu được những kết quả quan trọng.

...mách có chứng"

H. Mansuy và M.Colani đã phát hiện và công bố có đến 43 địa điểm của nền văn hóa Bắc Sơn phân bố chủ yếu ở Lạng Sơn và một số di chỉ ở Thần Sa – Võ Nhai, Thái Nguyên. Tại các địa điểm này các nhà khoa học đã thu được nhiều di vật có những di vật giống như các di vật đã thu được từ các di tích của nền văn hóa Hòa Bình như công cụ chặt thô, nạo chày nghiền, bàn nghiền, công cụ hình hạnh nhân…Có những di vật được xem như những công cụ tiêu biểu của nền văn hóa Bắc Sơn là rìu Bắc Sơn, dấu Bắc Sơn. Những chiếc rìu mài lưỡi này xuất hiện vào loại sớm nhất ở châu Á và thế giới với số lượng rất lớn. Trình độ phát triển kỹ thuật chế tác công cụ và đồ trang sức đã ở mức độ cao và tiêu biểu nền nông nghiệp trồng trọt đã phát triển và manh nha sự thuần dưỡng động vật chuyển từ kinh tế “chiếm đoạt” sang kinh tế sản xuất.

Xin trở lại vấn đề di tích văn hóa Bắc Sơn ở Bắc Sơn nói riêng và Lạng Sơn nói chung. Trên địa bàn phân bố của các di chỉ văn hóa Bắc Sơn hồi đầu thế kỷ các nhà khảo cổ Pháp phát hiện và thống kê được 43 địa điểm trong đó phần lớn phân bố ở Lạng Sơn (ở các huyện Chi Lăng, Bắc Sơn, Bình Gia, Hữu Lũng). Theo số liệu thống kê của Bảo tàng tổng hợp Lạng Sơn năm 1996 thì tính đến thời điểm này có hơn 40 điểm ở các huyện Bình Gia 3 địa điểm, huyện Bắc Sơn 4 địa điểm, huyện Hữu Lũng 15 địa điểm, huyện Văn Quan 5 địa điểm, huyên Chi Lăng 4 địa điểm và 8 địa điểm chưa xác định được ở đâu do tài liệu của H.Mansuy và M. Colani để lại không ghi cụ thể và có phần thất lạc. Một số địa danh lại bị các nhà khoa học phiên âm từ tiếng dân tộc và đọc chệch đi nên rất khó xác định vị trí và tiếp tục nghiên cứu.

Năm 1996 các nhà khảo cổ lại phát hiện thêm hai di tích văn hóa Bắc Sơn ở huyện Bắc Sơn là Lân Xóm và Tin Vận nhưng mới là thám sát chứ chưa khai quật. Duy chỉ có Hang Dơi ở thôn Kha Hạ, xã Vũ Lễ, huyện Bắc Sơn đã khai quật, nghiên cứu tỉ mỉ khoa học và quy mô- các hiện vật thu được lưu giữ tại Viện Khảo cổ học, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Bảo tàng Bắc Sơn.

Hầu hết các di tích văn hóa Bắc Sơn trên đất Lạng Sơn đều là các mái đá và hang đá thấp gần nguồn nước như sông, suối, tầng văn hóa dày và đã được các nhà khoa học trước kia và hiện nay thám sát và khai quật. Nhìn chung cửa hang cao, thoáng, tầng văn hóa dầy, hầu như di chỉ nào cũng có vỏ ốc, xương động vật thải ra từ quá trình ăn uống của người cổ. Tầng văn hóa dày, các di vật thu được khá phong phú như rìu mài, dấu Bắc Sơn, nạo, công cụ chặt đập. Những công cụ, di vật này đã được Tổng cục địa chất tiếp quản của thực dân Pháp và giao cho Bảo tàng Lịch sử. Các di vật này đều được Bảo tàng tỉnh phối hợp với các huyện, thị đã kiểm kê khoa học bước đầu, lập hồ sơ danh mục và quy hoạch hướng bảo vệ, tu bổ, tôn tạo và đăng ký sếp hạng, quản lý bảo vệ cấp tỉnh, cấp Bộ. Trong những năm tới sẽ tiếp tục tiến hành khai quật một số địa điểm có dấu hiệu giá trị khoa học cao như ở Ngườm Sâu, Nà Ngụm (Chi Lăng). Lập Hồ sơ khao học trình Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng di chỉ Hang Dơi xã Vũ Lễ, huyện Bắc Sơn. Các di chỉ đã được kiểm kê đều được các đại phương có kế hoạch bảo vệ và chưa có di tích văn hóa Bắc Sơn nào bị xâm phạm hoặc sử dụng vào mục đích khác. Một số di tích đã được cắm biển báo, biển bảo vệ và điền tên trên Bản đồ du lịch Lạng Sơn. Để phát huy tốt tác dụng và giá trị của các di chỉ của nền văn hóa Bắc Sơn nổi tiếng, nền văn hóa đã được mệnh danh là “cách mạng đá mới” (Revolution Neolithique) cần phải đầu tư cho việc tiếp tục phát hiện, nghiên cứu, tu bổ tôn tạo và xã hội hóa công tác bảo tồn di tích, nâng cao trình độ cán bộ văn hóa ở các địa phương, lập bản đồ di tích khảo cổ nền văn hóa Bắc Sơn trên đất Lạng Sơn có đối sánh trong khu vực. Làm được như vậy là chúng ta đã thiết thực kỷ niệm một thế kỷ phát hiện nền văn hóa này./.